Skąd pochodzą Słowianie? Kiedy po raz pierwszy pojawili się na kartach historii? Kiedy rozpoczęła się Wielka Migracja Słowian? Kiedy nasi przodkowie wkroczyli do Europy i kto szedł z nimi? Jakie są podobieństwa między różnymi słowiańskimi narodami oraz miedzy Słowianami a Germanami i Irańczykami? Na te i inne pytania odpowiada Enrique Santos Marinas z Uniwersytetu w Madrycie.
.
Skąd pochodzą Słowianie i kiedy pojawili się po raz pierwszy na kartach historii?
By odpowiedzieć na to pytanie należy przyjąć kilka kryteriów, które pomagają określić prehistoryczną ojczyznę Słowian. Pierwsze z nich to źródła historyczne, czyli autorzy, którzy wspominają lud, który dziś identyfikuje się właśnie jako Słowian. Najstarsze wspomnienie pochodzi z pisma Herodota, greckiego historyka z 5 wieku p.n.e. Autor wspomina o ludzie, który żyje w niedalekiej odległości od Scytów, ludu nomadzkiego o irańskim pochodzeniu, na terytorium stepów położonych na północ od Morza Czarnego. Nazywa ich “neuroi” lub “budinoi” oraz “scytyjscy rolnicy”, ale nie ma 100% pewności, że chodzi o Słowian.
Prawdopodobnie rzymscy historycy z 1 i 2 wieku n.e. wspominają o Słowianach. Zarówno Pliniusz Starszy jak i Tacyt nazywają ich “Veneti”. Ponadto, Pliniusz wspomina, że ów lud żył nad rzeką, którą Rzymianie nazywali “Vistla”, którą po polsku nazywa się po prostu Wisłą. Jeśli to prawda, oznacza to, że owi “Veneti” byli naprawdę Słowianami, a Wisła nosi swoje imię od 1 wieku n.r. Ponadto, miano “Veneti” lub “Venedi” odpowiada germańskiemu określeniu Słowian, czyli terminowi “Wenden”.
W 2 wieku n.e. Ptolemeusz w swojej Geografii napisał, że “Veneti” żyli w “Zatoce Wenedyjskiej”, czyli współczesnej Zatoce Gdańskiej.
.
Rozumiem, a jakie jest kolejne kryterium?
To kwestia języka. Chodzi tutaj o starożytne słowa, które znalazły się w innych językach oraz te, które określają różne miejsca, takie jak choćby nazwy rzek, pochodzenia słowiańskiego.
Słowiańskie języki mają wiele zapożyczeń z języka irańskiego, które wskazują na kontakt między oboma ludami lub kontakt Słowian ze Scytami. Fot. Katarzyna Zarówna
Słowiańskie języki mają wiele zapożyczeń z języka irańskiego, które wskazują na kontakt między oboma ludami lub kontakt Słowian ze Scytami. Podobnie jest z językiem germańskim, co wskazuje na bardzo wczesne kontakty Słowian i Germanów.
Jeśli chodzi o nazwy rzek to ich właściwością jest fakt, że trwają nawet gdy lud, który je wymyślił dawno zniknął z dziejów. Jeśli chodzi o słowiańskie nazwy rzek, niemiecki naukowiec Jürgen Udolph (1979), zidentyfikował obszar na którym wspomniane nazwy występują bardzo często, czyli tereny na zachód od Dniepru, na wschód aż do Wisły i na zachód od Bugu, czyli we współczesnej północno-zachodniej Ukrainie, południowo-zachodniej Białorusi i południowo wschodniej Polsce. Wyjątkiem będzie tutaj rzeka Pripyat i jej okoliczne mokradła, których nazwy mają pochodzenie bałtyckie.
.
A trzecie kryterium?
Ostatnim kryterium są kultury archeologiczne, które mogą być zidentyfikowane jako należące do ludów słowiańskich. Po pierwsze, trzeba ustalić, że kultury archeologiczne mogą “nawiązywać” do kilku ludów jednocześnie, ponieważ wszystko co do tej pory o nich wiemy opiera się na zestawach artefaktów wyprodukowanych przez jedną lub kilka grup ludzkich w tym samym czasie, tą samą techniką i posiadającę te same szczegóły.
Kompleks kulturowy Prague-Penkov-Kolochin prawdopodobnie zawierał w sobie również Słowian, choć z uwagi na to, że jest zbyt młody (6 – 7 wiek n.e.) słabo koresponduje z okresem wielkiej migracji Słowian.
Troszeczkę starsza cultura Czerniakowska (2 – 5 wieku n.e.), która żyła w północno-zachodnim rogu Morza Czarnego również zawierała w sobie mieszankę różnych ludów: słowiańskiego, germańskiego oraz irańskiego. Z tego okresu pochodzą właśnie zapożyczenia irańskie w języku Słowian.
Idąc kawałej dalej w przeszłość dojdziemy do dwóch kultur żyjących w tym samym czasie. Mam na myśli kulturę przeworską znajdującą się między Wisłą i Odrą oraz kulturę zarubiniecką, która znajdowała się bardziej na południowy-wschód. Ta druga kultura jest mniej lub bardziej podobna do opisywanej przeze mnie wcześniej kultury słowiańskiej znajdującej się na zachód od Dniepru, czyli w miejscu gdzie Udolph widzi słowiańskie nazwy rzek implikujące długi pobyt Waszych przodków na tych terenach.
Zarówno kultura przeworksa, jak i zarubiniecka, pochodzą z okresu 2 wieku p.n.e. i trwają mniej więcej do 4 stulecia n.e.
Przez jakiś czas uczeni byli podzieleni w kwestii identyfikacji tych grup jako takich, które posiadają elementy słowiańskie i mogą wskazywać na starożytną ojczyznę Słowian. Jednym z tych, który uznaje kulturę przeworską za praojczyznę Słowian w Europie jest Tadeusz Lehr-Spławiński (1946). Jego teorię określa się mianem “Teorii Zachodniej”. Natomiast “Teoria południowo-wschodnia” to ta, którą popierał choćby czeski uczony Lubor Niederle (1923).
Ostatecznie w 1983, polski naukowiec Zbigniew Gołąb, zasugerował rozwiązanie kompromisowe, które do dziś jest powszechnie akceptowane. Gołąb twierdzi, że etnogenetyka Słowian to dynamiczny proces, który wyruszył z południowego-wschodu, z kultury zarubienieckiej, w kierunku północnego-zachodu, aż do kultury przeworskiej. Dodatkowo, ta teoría wyjaśnia zapożyczenia irańskie i germańskie w Waszym języku.
.
Kiedy rozpoczęła się migracja Słowian?
Wielka migracja Słowian zaczęła się gdzieś między 5 a 6 wiekiem n.e. Prawdopodobnie wynikała ona z kilku czynników takich jak opuszczenie terenów na zachód od Odry przez Germanów, który atakowali Zachodnie Cesarstwo Rzymskie i doprowadzili do jego upadku w 476 roku, wewnętrznej presji demograficznej wśród samych Słowian oraz być może naporu koczowniczych ludów awarskich i proto-bułgarskich.
..
Najbliższy Słowianom język to rodzina języków bałtyjskich, a zatem litewskie i łotewskie. Biorąc pod uwagę wielką bliskość języków słowiańskich i litewsko-łotewskiego możemy uznać, że w którymś momencie swojej prehistorii oba plemiona były ze sobą bardzo blisko związane. Fot. Katarzyna Zarówna
.
Jakiej rodziny narodów Słowianie są częścią?
Po pierwsze słowo “narodów” za bardzo tu nie pasuje. Idea narodów pochodzi z XIX wieku, więc lepiej mówić o plemionach lub ludach, ponieważ tym co miały one wspólnego to przede wszystkim język: protosłowiański oraz ten późniejszy, wspólny dla wszystkich Słowian, którego używano w kilku grupach etnicznych. Zatem powinniśmy tak naprawdę mówić o “rodzinach języków”.
W tym sensie Słowianie są częścią ludów Indo-Europejskich, tzw. Phylum, czyli rodziny rodzin języków do której również należą Bałtowie, Germanie, Celtowie, plemiona italijiskie oraz hellenistyczne, Hindusi, Albańczycy, Armeńcy oraz wymarli już Anatolijczycy (Hetyci).
Phylum Indo-Europejskie nie zawiera w sobie języków fińsko-uguryjskich, czyli węgierskich, fińskich i estońskich, które należą do phylum języków uralskich.
.
Które plemiona bądź języki są nam najbliższe?
Najbliższy Słowianom język to rodzina języków bałtyjskich, a zatem litewskie i łotewskie. Biorąc pod uwagę wielką bliskość języków słowiańskich i litewsko-łotewskiego możemy uznać, że w którymś momencie swojej prehistorii oba plemiona były ze sobą bardzo blisko związane. Fachowo określa się to mianem “Okresu wspólnoty Bałtyjsko-Słowiańskiej”, który datuje się na 2500 – 1000 lat p.n.e.
Podobnie rzecz ma się odnośnie Germanów i Irańczyków, ale nie było to aż tak wielka bliskość jak w przypadków Bałtów.
.
Niestety dziś te dwa czynniki słowiańskiej kultury prawie całkowicie zanikły wśród społeczności miejskich i pozostają żywe jedynie na prowincji. Fot. Katarzyna Zarówna
Jakie są podobieństwa między wspominanymi wcześniej kulturami a Słowianami? Ile z tych podobieństw przetrwało do dziś?
Pierwszym podobieństwem jest omawiany już przed chwilą język, który wciąż ma wiele wspólnych punktów, pomimo dialektyzacji, która doprowadziła do powstania nowoczesnych języków słowiańskich.
Inne podobieństwa kulturowe są bardzo trudne do odkrycia z uwagi na chrystianizację oraz podział plemion Słowiańskich, które znalazły się pod dwoma strefami wpływów: rzymskim i bizantyjskim, nazywanych odpowiednio “Slavia Latina” i “Slavia Orthodoxa”. Włoski uczony Riccardo Picchio wykazał, że jest to najistotniejsza różnica dla dalszych dziejów Słowian.
Innym, bardzo istotnym wydarzeniem dla ewolucji słowiańskiej kultury, było przybycie Madziarów, plemion węgierskich, do Europy w IX wieku (kotlina paniońska). Madziarowie przerwali połączenie między południowymi a północnymi Słowianami, które z kolei zaowocowało innymi drogami rozwoju północnych i południowych plemion.
Jednak jedną z rzeczy, która wciąż jest wspólna dla Słowian, jest kult przodków, ogromny szacunek dla natury i jej fenomenów, które były bardzo istotne z uwagi na cykl agrokulturalny.
Niestety dziś te dwa czynniki słowiańskiej kultury prawie całkowicie zanikły wśród społeczności miejskich i pozostają żywe jedynie na prowincji. Pytanie o podobieństwa w słowiańskiej kulturze oraz to co z nich pozostało jest niezwykle trudne i domaga się szczegółowego opracowania na które niestety w tym wywiadzie nie ma miejsca.
..
