Poezja śpiewana – odwieczny romans poezji i muzyki

Bo jest poezja przede wszystkim sposobem utrwalania w słowie przez ludzi ich własnych spostrzeżeń, wizji, marzeń(…). Utrwalić i przekazać innym- oto najważniejszy sens twórczości poetyckiej pisze Barbara Kryda.

W swoim wierszu pt. „Niektórzy lubią poezję” Wisława Szymborska podkreśla:

„Niektórzy –
czyli nie wszyscy.
Nawet nie większość wszystkich, ale mniejszość.
Nie licząc szkół, gdzie się musi,
i samych poetów,
Będzie tych osób chyba dwie na tysiąc. „

Słowa te doskonale obrazują fakt, że poezja jest skierowana dla pojedynczych odbiorców i jej rozumienie poezji jest dla każdego czymś osobistym i indywidualnym. Dla mnie poezja śpiewana jest połączeniem zmysłów, słowa i melodii, która tkwi w tekście poetyckim. Język polski jest językiem śpiewnym, dlatego teksty w naturalny sposób przejmują melodię i rytmikę. Dwie dziedziny sztuki od wieków przenikają się i uzupełniają wzajemnie. Odwieczny romans, igraszka, delikatne muśnięcia dźwięków sprawiają, że słowa wybrzmiewają nowym echem, sensy stają się bardziej namacalne. To jest romans. Sensualistyczne doświadczenia związane z przenikaniem się poezji i muzyki towarzyszą ludzkości, już od starożytności, kiedy to „muzyka, poezja, melodia, tworzyły nierozerwalną całość(…). Poezja i muzyka- idące często w parze z tańcem i rytmem – stanowiły o ogładzie, horyzontach myślowych, jednym słowem o kulturze człowieka”

Rodowód związków poezji i muzyki

Starożytność

Poezja rodowodem swoim związana jest z pieśnią. Pierwsze związki poezji i muzyki odnajdujemy już w starożytnej Grecji (ok. 900-700 p.n.e.). Wtedy też w tej najstarszej epoce heroicznej nazywano poetów po prostu „śpiewakami”, tj.” aojdami”, a ich utwory pieśnią „aojde” zarówno wtedy, gdy akompaniowali sobie na instrumencie, na lirze czy kitarze, jak i wtedy, gdy śpiewali- deklamowali beż żadnego instrumentu. Gdy mówimy o muzyce starożytnej należy podkreślić, że była ona czymś innym niż w czasach dzisiejszych. Wiązała się ona, bowiem ściśle z poezją i tańcem. Melodie przejmowały rytmy poezji, poezja przyjmowała melodyjność śpiewu. Tak, więc romans poezji i muzyki trwa już od czasów starożytnych. Pojęcie muzyka wiąże się ze starożytnym Bogiem Apollem -patronem sztuki i poezji, oraz przewodnikiem muz. To właśnie od nazwy dziewięciu bogiń pochodzi słowo „muzyka”.

Średniowiecze

W czasach średniowiecza również można odnaleźć ślady połączenia muzyki oraz poezji. Od XI wieku zaczynają pojawiać się w Europie utwory, opisujące doskonałych rycerzy i władców. Były to tzw „pieśni o czynach”. Wtedy też, w południowej Francji rozwinęła się poezja miłosna, uprawiana przez śpiewaków, nazywanych trubadurami, których pieśni, nazywane są „literaturą ustną”. W ich utworach przeważała tematyka obejmująca losy rycerzy i dam ich serca, canso– czyli pieśni o miłości i tęsknocie; sirventes, czyli tekst polemiczny; alba, czyli dialog pary kochanków o poranku; oraz devinalh, czyli zagadkowy, często wewnętrznie sprzeczny tekst ułożony w zgrabną formę pieśni.

Romantyzm

Nie tylko w czasach starożytnych i w średniowieczu znane były utwory poetyckie przeznaczone do wykonywania przez Aojdów, czy Trubadurów w wersji, śpiewanej. Również w późniejszych czasach – romantycznych powstawały wiersze, które swoją rytmicznością i melodyjnością przypominały już samą budową- piosenki. Przykładem może być wiersz Adama Mickiewicza pt. „Niepewność”.

Czym jest poezja śpiewana?

Początki tego nurtu w Polsce datujemy na lata 60 XX wieku, kiedy to zaczęła rozwijać się w kabaretach studenckich a szczyt popularności tego nurtu notujemy na lata 70’, kiedy to prócz estrady zawodowej- pojawiła się też w ruchu amatorskim całego kraju. Gatunek ten wykonywany był w warunkach kameralnych, małych salkach, piwniczkach kabaretowych. Wywoływała w słuchaczach subtelniejsze wzruszenia. Swoja tematyką skłaniała do refleksji. Dlatego tez zyskiwała sobie coraz większe grono zwolenników, i posiada ich również w czasach współczesnych. Poezja śpiewana jest gatunkiem muzycznym, w którym utwory składają się z wiersza zwykle o charakterze ballady, oraz specjalnie skomponowanej do utworu muzyki. Najczęściej są to kompozycje o głębokiej treści, często delikatnej melodii oraz skromnej aranżacji.

Proponuję Wam nie tylko krótką historię tych utworów, które z wierszy przerodziły się w najpiękniejszą poezję śpiewaną. Przyjrzymy się również ich budowie, która sprawia, że wiersze te miały rzeczywisty romans z melodią, z muzyką.

Marek Grechuta- „Niepewność”

Marek Grechuta jako student architektury na Politechnice Krakowskiej, założył z przyjaciółmi kabaret „Anawa”. Młodzi studenci zafascynowani poezją i muzyką, teksty do piosenek czerpali z wierszy Tuwima, Leśmiana, czy Mickiewicza.„Niepewność” jest jedną z najpopularniejszych piosenek w repertuarze Grechuty. By ukazać, czym, posłużył się Mickiewicz a potem również i Grechuta, aby, utwór był rytmiczny i melodyjny należy szerzej zanalizować go pod względem językowym. Dominantą tematyczną w wierszu jest tytułowe uczucie, dylemat podmiotu lirycznego podkreślony został jeszcze powtarzającym się pytaniem: Czy to jest przyjaźń? Czy to jest kochanie? Budowa wiersza uwydatnia jeszcze bardziej to uczucie, a zarazem eksponuje melodyjność, śpiewność wiersza poprzez:

Układ stroficzny (6 strof), oparty na paralelnej kompozycji widocznej po pierwsze w końcowych dwóch wersach każdej zwrotki, (przy czym w strofach 2 i 4 są to wersy identyczne, por. I znowu sobie powtarzam pytanie/Czy to jest przyjaźń? czy to jest kochanie?) – Na zasadzie epifory, po drugie – w początkowych wersach strof 1 i 2 (Gdy…/Gdy…) Oraz 5 i 6 (Kiedy../Kiedy(m)) – na zasadzie anafory
Uporządkowane rymy – żeńskie, dokładne (a w niektórych strofach, np. w 1, ponadto gramatyczne), utworzone zgodnie z schematem: aa, bb, cc;
Regularny rytm – jedenastozgłoskowiec, ze średniówką po 5 sylabie (5+6).

Gdy cię nie widzę, nie wzdycham, nie płaczę,

Nie tracę zmysłów, kiedy cię zobaczę;

Jednakże gdy cię długo nie oglądam,

Czegoś mi braknie, kogoś widzieć żądam;

I tęskniąc sobie zadaję pytanie:

Czy to jest przyjaźń? czy to jest kochanie?

W interpretacji Grechuty utwór rozpoczynają dźwięki skrzypiec, wiolonczeli, grana melodia wykonywana jest techniką pizzicato ( szarpiąc struny) oraz fortepianu. Artysta, wykonując utwór, zmienił kolejność zwrotek, ponadto wykorzystał między nimi partie chórków wszystkie te zabiegi zastosowane są w celu dostosowania romantycznego wiersza, do wykonywania go na scenie dla publiczności.

Miron Białoszewski- „Karuzela z Madonnami”

Nie tylko wiersze poetów epoki romantyzmu są wykonywane przez polskich artystów. Również wiersze współczesnych poetów, takich jak Mirona Białoszewskiego, czy Edwarda Stachury stały się inspiracją dla piosenkarzy. Choć Mickiewicza i Białoszewskiego dzieli ponad stulecie, i choć uważa się, że utwory romantyków są bardziej śpiewne, utwór Białoszewskiego, który chcę Wam zaprezentować udowadnia, że poezja lingwistyczna również daje duże możliwości interpretacyjne. Dlatego też, próbę wykonania „ Karuzela z madonnami” podjęła Ewa Demarczyk. W wierszu Białoszewskiego wrażenia wzrokowe, czyli migające konie, bryki, nakładają się na wrażenia muzyczne. Jest to świadomy zabieg poety, dzięki któremu chciał uzyskać rytmiczność utworu. Dominantą tematyczną jest ukazanie zmiennego, kolistego obrotu karuzeli i towarzyszących temu zjawisku doznań podmiotu mówiącego.

Wsiadajcie madonny, madonny
Do bryk sześciokonnych, …ściokonnych!
Konie wiszą kopytami nad ziemią,
One w brykach na postoju już drzemią.
Każda bryka malowana w trzy ogniste farbki,
I trzy końskie maści, i trzy końskie maści:
od sufitu, od dębu, od marchwi.

Budowa wiersza uwydatnia zmienność i dynamikę ukazanej sytuacji – po zaproszeniu do bryk sześciokonnych przykład muzyczny: (wersy 1 – 4) następują takie sekwencje, jak statyczne przybliżenie, a później dynamiczne przedstawienie karuzeli: stojącej (wersy 5 – 14), wprawionej w ruch (wersy 15 – 22), szybko się obracającej (wersy 23 – 52), zwalniającej i zatrzymującej się (wersy 53 – 62), by wiersz zakończyć ponownym zaproszeniem: Wsiadajcie / w sześcio…!

Podkreśleniu tych walorów, a ponadto wydobyciu dobrze z nimi współgrających w tekście zalet brzmieniowej warstwy wypowiedzi artystycznej służą zwłaszcza:

Liczne powtórzenia (przywoływane zazwyczaj na zasadzie anafory): przyimków (od, w), spójników (i), zaimków (one), rzeczowników (madonny), a także skróconych cząstek wcześniej przytoczonych wyrazów (sześciokonnych /… ściokonnych) oraz dwuwyrazowych wyrażeń (szóstka koni);
Instrumentacja głoskowa niektórych fragmentów – np. eksponowanie głosek o, n (zwłaszcza w wersach 1 – 4);
Rozbijanie wyrazów na cząstki świadomie przenoszone do kolejnych wersów w celu oddania zjawiska zwalniania ruchu przez karuzelę (np. Pery/rafa/elickie, przed/mieścia);
Zróżnicowany (dostosowany, więc do zmiennego ruchu karuzeli) układ rymów – przede wszystkim żeńskich (np. ziemię – drzemię), rzadziej – męskich (np. lin – min).

Wydawać by się mogło, że zburzenie logicznej struktury wypowiedzi językowej doprowadzić musi do zatraty jakiegokolwiek sensu. Tak jednak nie jest. Manipulowanie formami gramatycznymi języka, swoista analiza jego cząstek, jest tylko częścią przedsięwzięć Białoszewskiego.

Edward Stachura „ Jest już za późno nie jest za późno”

„Poeta, pisarz i bard pokolenia lat siedemdziesiątych”, „ uchodźca, w krainie literatury”, „ jego poezja działa ja przytłumiona muzyka”- to tylko niektóre z opinii, jakie można odnaleźć o poecie wyklętym, który największą jednak popularność zyskał, jako autor piosenek, które wielokrotnie sam wykonywał.”. Jego wiersze zapisane w formie piosenek i zatytułowane w taki sam sposób stały się inspiracją dla wielu wykonawców. Świadome zabiegi, jakie wprowadził w nich autor, dowodzą tego, jak bardzo poezja może łączyć się z muzyką. „ Choć od strony literackiej najświetniejsze nie są, a nawet właściwie stanowią najsłabszą część jego dorobku, właśnie one stały się filarem jego legendy” – pisano

Jego piosenkę „Jest już za późno nie jest za późno” wykonał zespół Stare Dobre Małżeństwo. Zespół jest jedną z najpopularniejszych grup, które zajmują się poezją śpiewaną.

Dominantą tematyczną w utworze jest liryczna refleksja wyrażająca nadzieję na szczęśliwe wspólne życie z ukochaną osobą pomimo niedogodności i przeszkód codzienności.

Jeszcze zdążymy w dżungli ludzkości siebie odnaleźć,
Tęskność zawrotna przybliża nas.
Zbiegną się wreszcie tory sieroce naszych dwóch planet,
Cudnie spokrewnią się ciała nam.

Jest już za późno!
Nie jest za późno!
Jest już za późno!
Nie jest za późno!

Budowa podkreśla przezwyciężanie wątpliwości i obaw przez nadzieję, (co najpełniej ilustruje zmodyfikowany refren kończący tekst: po stwierdzeniu Jest już za późno! Następuje trzykrotne zanegowanie wszelkich wątpliwości – Nie jest za późno!) Ponadto, służy muzycznym walorom wiersza poprzez:

Powtarzający się trzykrotnie (za trzecim razem w postaci celowo przekształconej) refren;
Paralelizm kompozycji początku pierwszego wersu każdej ze strof – powtarzanie frazy Jeszcze zdążymy… (na zasadzie anafory);
Konsekwentnie stosowane w wersach 2 i 4 każdej (nie licząc refrenów) ze strof krótsze, jednozgłoskowe rymy męskie (np. park – świat);
Przejrzysty układ rytmiczny według schematu: wersy 1 i 3 – 15 sylab z 3 zestrojami akcentowymi typu 5+5+5; wersy 2 i 4 – 9 sylab z 2 zestrojami akcentowymi typu 5+4.

Odwieczny romans poezji i muzyki trwa już od czasów starożytnych, aż do czasów współczesnych, kiedy poeci wykorzystują i badają możliwości języka. Jeżeli tak jak ja kochacie poezję śpiewaną a nigdy nie wgłębialiście się w budowę wierszy to wiedzcie, że ja mam na tym punkcie prawdziwego świra. Gdy inni z wściekłością na lekcji polskiego interpretowali z mozołem wiersze, ja uwielbiałam tę czynność. Poezja śpiewana to dla mnie przykład czegoś delikatnego, nieuchwytnego a zarazem pięknego. Jeżeli nie odkryliście magii poezji śpiewanej zachęcam Was od rozpoczęcia muzycznej przygody od opisanych przeze mnie utworów.

Katarzyna Zarówna